سفارش تبلیغ
صبا ویژن
[ و در دعا هنگام باران خواستن گفت : ] خدایا ما را سیراب ساز به ابرهاى رام به فرمان ، نه ابرهاى سرکش خروشان [ و این از گفتار فصیح عجیب است ، چه او ابرهاى با رعد و برق همراه با بادها و آذرخشها را به شتران سرسخت همانند فرموده است ، که بار از پشت بیفکنند و در سوارى دادن سرکشى کنند ، و ابرهاى تهى از رعد و برق ترسناک را به شتران رام تشبیه کرده است که شیرشان را به آرامى مى‏دوشند و به آسانى بر پشتشان نشینند . ] [نهج البلاغه]
چهارشنبه 88 آذر 18 , ساعت 5:53 عصر

دستگاه اداری در ایران باستان

جای‌گاه دبیران و منشیان در زمان ساسانیان

کورش محسنی

  جای‌گاهی که  دبیران در ایران باستان داشته‌اند بسیار نغز و شگفت آور است. می‌توان گفت ایرانیان  همواره آراستگی و سامان‌مندی را مد نظر داشته‌اند. بهره گیری هخامنیشان از ایلامیان  ساکن در کشور ایران، نمونه‌ای است از وسواس در زمینه‌ی کار دبیرگری و دیوانی. ساسانیان و به اندازه‌ی کمتر، اشکانیان این جریان را از زمان هخامنشیان وام گرفتند. در زمان ساسانیان نامه‌های خصوصی دربردارنده‌ی بخش‌هایی هم‌چون: بازگویی از بزرگان، پند و اندرز دینی و رفتاری، چامه و سروده و زبانزد و امثال می بود. نامه‌ها با توجه به جای‌گاه و مقام نویسنده و دریافت کننده نگاشته می‌شدند.


  نظامی عروضی در چهارمقاله آورده است: «پیش از این در میان ملوک عصر و جبابره‌ی روزگار پیش چون پیش‌دادیان و کیان و اکاسره و خلفا رسمی بوده است که مفاخرت و مبارزت به عدل و فضل کردندی و هر رسولی، که فرستادند از حکم و رموز و لغز مسائل با او همراه کردندی و در این حالت پادشاه محتاج شدی به ارباب عقل و تمیز و اصحاب رای و تدبیر و چند مجلس در آن نشستندی و برخاستندی تا آن‌گاه که آن جواب‌ها بریک وجه قرار گرفتی» 

  دبیرخانه اعراب پس از اسلام نیز یک برداشت کامل از زمان ساسانیان است و وضعیتی که نظامی عروضی در سده‌ی دوازدهم ترسایی (میلادی) از دبیرخانه‌ی زمان خود بازگویی کرده، به گونه‌ی فراگیری با وظایف و کارهای دبیران زمان ساسانیان هماهنگ و همانند است. زبردست‌ترین منشیان و بهترین خطاطان در دربار به کار گرفته می‌شدند.


  دبیران، سیاست‌مداران راستین به شمار می‌آمدند و همه گونه اسناد و دستک را سامان می‌بخشیدند و نامه‌نگاری‌های دولت را در دست داشتند. فرمان‌های شاهی را نگاشته و ثبت می‌کردند و برآیند هزینه‌ها را مرتب کرده و محاسبات دولت را اداره می‌کردند. در زمان جنگ کار نگاشتن نامه برای دشمن نیز به دست دبیران بود و اگر زمانی دشمن به پیروزی دست پیدا می‌کرد امکان زیان رسیدن به دبیر نیز وجود داشت. چنان‌که شاپور پسر اردشیر یکم، منشی واپسین پادشاه اشکانی یعنی «دادبُنداد» را به دست خود کشت، زیراکه از سوی پادشاه خود، نامه‌ای اهانت آمیز به اردشیر نوشته بود.
 

  رئیس طبقه‌ی دبیران، «ایران‌دبیربد» یا «دبیران مِهَست» نامیده می‌شد، که گاهی ماموریت‌های سیاسی را نیز بر دوش داشت.
 

برپایه‌ی بازگویی خوارزمی دبیران کشوری چنین دسته‌بندی می‌شدند: 1- داددبیر (دبیر دادگستری) 2- شهرآماردبیر (دبیر عایدات کشور شاهنشاهی) 3- کَدَگ‌آماردبیر (دبیر عایدات پادشاهی) 4- گنج آماردبیر (دبیر خزانه) 5- آخور آماردبیر (دبیر اصطبل شاهی) 6- آتش آمار دبیر (دبیر عایدات آتش‌کده‌ها) 7- روان‌گان دبیر (دبیر امور نیکوکاری و دَهِش) 8- یک نفر دبیر امور عرب نیز در دربار حضور داشت که کار برگردان و ترجمه را بر دوش داشت و مزد او را اعراب حیره پرداخت می‌کردند.

  در کارنامگ در ردیف هم‌راهان شاهنشاه در زمان شکار، از مقاماتی هم‌چون: موبدان موبد، ایران سپاه‌بد، دبیران مهست، پشتیگبان سالار، اندرز بدای و اسپوهرگان یاد شده است. از جای‌گاه‌های دیگری هم‌چون مُهر دار شاهنشاهی و نگهبانان سال‌نامه‌های شاهی نیز یاد شده است که جای‌گاه بالایی در دستگاه دیوانی و اداری کشور داشته‌اند. در سده‌های پایانی ساسانیان جای‌گاه اَستَبَد (رئیس تشریفات) نیز به این طقبه افزوده شد.

برگردان: اردشیر، شاهنشاه ایران

کریستین سن، آرتور 1384: ایران در زمان ساسانیان

* هر گونه برداشت از داده‌های این تارنگار تنها با ذکر نام نویسنده و نشانی مجاز است.(کورش محسنی)



کلمات کلیدی :

لیست کل یادداشت های این وبلاگ

دانشنامه دوستداران ایران